روایی محتوا در پیمایش های سنجش دینداری در ایران

روایی مهم ترین ویژگی هر سنجه و تنها جواز استفاده از نتایج یک پژوهش است. وقتی پژوهش درباره موضوعاتی همچون دینداری باشد، بررسی روایی از اهمیت بازهم بیشتری برخوردار خواهد بود. زیرا این قبیل موضوعات به دلیل پیچیدگی و پنهان بودگی، بیشتر در معرض آسیب های روشی، در مرحله جمع آوری و ارزیابی و تحلیل نتایج هستند. به رغم این، به نظر می رسد که غالب مطالعات سنجش دینداری در ایران، دقت لازم را درباره روایی به کار نبسته اند. این کم توجهی به سه صورت رخ داده است؛ یک، عدم بررسی روایی؛ دوم عدم بررسیِ درست و کاملِ آن؛ سوم عدم گزارش دقیق و مناسب از آن. بررسی و احراز این مدعا، مستلزم مرور دوباره پیمایش های سنجش دینداری در ایران، با این ملاحظه بوده است. در این پژوهش پس از بیان ویژگی های انواع سه گانه روایی یعنی روایی محتوا، روایی ملاکی و روایی سازه و مشکلات و نارسایی های هریک از آن ها، به استفاده از آن ها در مطالعات سنجش دینداری و ملزومات و کاستی های این استفاده پرداخته شده است. بررسی های نظری و تجربی نشان داد، مناسب ترین نوع روایی در پیمایش دینداری، روایی محتوا است. با همین ملاحظه و ملاحظاتی درباره پیمایش، پرسشنامه و تعریف و مدل دینداری، مهم ترین پیمایش های سنجش دینداری در ایران مورد نقد و بررسی قرار گرفتند. ابتدا به تعریف و مدل دینداری در این پژوهش ها پرداخته شد؛ سپس روایی های بررسی شده در هر پژوهش مورد بررسی و نقد قرار گرفت و در نهایت روایی محتوای سنجه هر پژوهش که عمدتاً پرسشنامه بوده اند، به تفصیل بررسی گردید. این تحقیق، وجود نقصان های جدی در بررسی و گزارش روایی را در غالب این پژوهش ها نشان داد. از آنجا که این پژوهش ها از مهم ترین مطالعاتِ انجام شده در زمینه سنجش دینداری در ایران هستند و کارهای دیگر نیز نوعاً به اقتباس و با ارجاع به آنها انجام شده اند، می توان حدس زد که ضعف روایی در پیمایش های دینداری در ایران، یک عارضه عمومی است؛ لذا بایستی با نتایج آنها با احتیاط بیشتری برخورد شود.